Education and Women in Inpui Society|Chambwan Bariam

Image credit:Isaac Inkah
Naosan rwan ding school maktabi college bi pi seluga ningting baloinu ding bahei basing (education) bachunu kou we. Haza makka patso rwan le katheinu rwanna pithei thangnu, bachu thangnu dingle basing bachu nu kouwe. Bahei basing bachunu na barangtuza, inkhun khatle khanglup ding pi sa- inkukaye khatle pi lian inkuka thang nge. 

Atinule bachamga kamaisia khatle kapaisia ding khai makka banu bapana bahei  basing pi bachu thangnu taye. Ani pupi rwan maktabi nupa rwanna kapaisia zalang bahei basing pi bachu thou nu am ngak e, 'tida a-om baning be haga laannu ngakne tiga lou we. Balangbi kapaisia za bahei basing bachununa khanglup ding pi lian ka ngam mak e.

Aom tangai khatza ngai nwamme dinuba, ani Inpui nam bingbi maktabi katei la lungsenu nu khatle pa bingna bani sarwan ding kamaisia kapaisia khai makka bahei basing pi bachu ongbo? Ani ba-in ba inkhun za makka khanglup pi lian kazo khatle pi sa-inkukazo tiye bi kamaisia khatle kapaisia lang badam pi bachamga nupa bingna suipuinu taye. Ani Inpui rwanna kamaisia ding khanglup bi maktabi rupkathan bi sizinnu tomnu dan mu swak e.

Atiluga nu khatle pa rwanna kamaisia heiya ba inkhun om chwan to paang lang nge tinu kakhan tam briak pina ani kamaisia rwanna kapaisia ding suitang ngammak ongnu we. Pourou khat bina rin thang nge- “Better late than never”. Ati briak pina anina kungnu ani nupa bingnale bapu barum bi aniyana thouga kamaisia khatle kapaisia khai makka lwanzek (theology) khatle lanrun (secular) bi pi bachu bacham thangzo.

Bringham Young na rinne “You educate a man: You educate man, You educate a woman; You educate a generation." Kamaisia ding bahei basing pi bachunu saye balangbi kamaisiana ningting kaye bi khanglup bi selang le baling ningam amlune. Atiluga barang toza langza makka inkhun lang khatle khanglup lang bazenu chounghan lou ngam lune. Bahei basing theinu kamaisiana ba inkhun babasan maktabi basa rwan dingle kasanu lampui bi kaithang thei inku we.

Basa rwan lang maanna theithangnu bingga bachu thang lat ngam lune atiluga na mak lang khatle pum saga ong lang kasanu chinzaak le pisa theilune. Bahei basing theinu nuna basa dingle school pi se nwam lune khatle kamaisia ningting nu thouna, pangkan amnu nu gana inkhun lang sa inkunu phun hung nge. Atiluga ningtingnu nu ding bani basanna (husband) maktabi khanglup nale takhwaang tothang inkuwe.

Kamaisia bahei basing bachu luga ningtingnu rwanna lungsianu dingle pibraanne balangbe kapaisia na theilu to ngamnu chwanga banile to ngamme. Kapaisia na oza tonu maktabi khangtisa (office) bi chwan tonu dan banile to ngamme. Heina inkhun za ding makka khanglup dingle lan pi singka thouwe. 

Atiluga kamaisia ningtingnu rwanna tanat le thingam nu pangkan le amme, Dinuba tanat nanu theidan (sign) hungnu kaanbi katumma baling bathang ammu theisak pisa thang nge, khatle sian tatam makka pisa latlang bacha thang ngamme. Atiluga basa rwanlang sakataknu pumlang kananu theisak rwanga pisa thang thei lune. Haza makka kamaisia na bahei basing theiye bi ba in inkhun khatle khanglup pi choung kabia lang bangam amlune khatle bating kapaisia bina tei tei toga thei thangnu to laye.

Ani Inpui rwan kamaisia bingle ani choung kabia chuilang tozo. Inlam lam sepei da ani choung ding banim makka kabia chuiga kabia thangzo. Balang bi ani mi inkuka beida ani choung kabia makka rwan choungza kabia damme bi ani Inpui choungle baran tazanu lampui amme. 

Ani pupi rwan khatle nupa rwanna ani choung batakthou (origin) bani sarwan, tu-rwanding tamga kabia lang bathaang amme. Wikipedia bi ‘lists of endangered languages in India’ tinu bi phang taye bi choung maktabi tribe tamga bani choung baran zanu hiakthange. Banina category bali toga hiakthang nge:

(1) vulnerable, (2) definitely endangered, (3) severely endangered and (4) critically endangered. Chaat kasem om hiakthangnu phangzo:

Chang - Vulnerable
Tangkhul – Vulnerable
Gangte – definitely endangered
Kom – definitely endangere
Koireng – critically endangered

Atibriakpina ani kamaisia bingnale ani choung ding lou thukka lou luga kabia chuiga kabia thangzo. Ani Inpui kamaisia rwanle bahei basing bachu nu khatle ningtingnu tamga am rwe. Ageina inku ga ani chaat ding pi seilian thoulang nu pa rwanna kamaisia khatle kapaisia ding tei tei toga khai makka badam pi bacham nu taye. Malala Yousafzai na rinne “ One child, one teacher, one book and one pen can change the world”.

Malala Yousafzai heiya kamaisia rwan lang bahei basing pi bachu lang zwe diga sung khutka chwan tonu mibingna thei kale ongnu misak khat e. Maan 10th October 2014 bi Nobel Peace Prize phang damnu we. 

Baom sangwanna 17 years khatle maanna atun phao Noble Peace Prize phangnu sungbi naosen kataknu we. Kasakpi hiakthangnu heiding balumsa luga ani Inpui kamaisia bingna bahei basing bachunu bi ran ga khatle meisenga sekhut bacham ong zo.

Chambwan Bariam

The article first appeared in Kala-Khwanbaang, an annual publication of Inpui Ningbwan Indung, Delhi (INID).

Comments

Popular Posts